Art. 79 Kpk przedstawia instytucję obrony obligatoryjnej. Jest to konieczność reprezentowania oskarżonego przez obrońcę. Nie może on zrezygnować z takiej obrony, nie może zrzec się korzystania z pomocy obrońcy, nie może sprzeciwić się także wyznaczeniu mu obrońcy z urzędu i jego udziałowi w postępowaniu
§1 wskazuje enumeratywnie przesłanki, w których obrona jest obligatoryjna. Oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) Jest nieletni – tzn. jeśli w chwili czynu nie ukończył lat 17
2) Jest głuchy, niemy lub niewidomy – przyjmuje się, że udział obrońcy staje się konieczny już w sytuacji, w której upośledzenie utrudnia kontakt z oskarżonym np. za osobę niewidomą należy uważać nie tylko człowieka zupełnie pozbawionego zdolności widzenia, ale i takiego, któremu wzrok znacznie upośledzony uniemożliwia osobiste odczytanie sporządzonych w postępowaniu dokumentów. Oskarżony dotknięty taką ułomnością musi mieć więc obrońcę (post. SA w Krakowie z 30.3.1994 r., II AKZ 11/94, KZS 1994, Nr 4, poz. 21).
3) Zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności – nie chodzi tutaj o sytuację uzasadnionej obawy co do kondycji psychicznej oskarżonego (post. SN z 28.4.2010 r., II KK 59/10, OSNwSK 2010, Nr 1, poz. 920). Istotne jest, aby wątpliwości co do poczytalności oskarżonego pojawiły się w odczuciu samego sądu i były uzasadnione, czyli miały oparcie w zaistniałych okolicznościach. Poczytalność oskarżonego w chwili popełnienia czynu oceniają biegli psychiatrzy. W orzecznictwie przyjmuje się, że do okoliczności uzasadniających wątpliwości co do poczytalności oskarżonego zalicza się: zaświadczenie lekarskie potwierdzające fakt leczenia się w Poradni Zdrowia Psychicznego dla Młodzieży z rozpoznaniem zespołu zaburzeń ADHD – sam fakt pobytu w szpitalu psychiatrycznym czy na oddziale psychiatrycznym nie musi uzasadniać automatycznie pojawienia się wątpliwości co do poczytalności oskarżonego. Dopiero potencjalna możliwość istnienia określonych stanów lub zaburzeń psychicznych uzasadniać może taką wątpliwość; nadużywanie środków narkotycznych i leczenie się w przeszłości w zakładzie psychiatrycznym; ponadto okolicznością, która może uzasadniać wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, jest nadzwyczaj utrudniony kontakt z oskarżonym.
§2 Okoliczności utrudniające obronę – §2 ze względu na sposób sformułowania rozszerza przypadki obrony obligatoryjnej. Są to okoliczności inne niż wymienione w § 1, które mogą polegać na nieporadności związanej z wiekiem, trudnością w porozumiewaniu się, a w konsekwencji powodują to, iż oskarżony nie jest w stanie bez pomocy obrońcy realizować swojej obrony. Taką możliwość należy dopuścić w bardzo wyjątkowych sytuacjach, gdzie sam przebieg postępowania znacznie utrudnia realizację prawa do obrony przez samego oskarżonego.
§3 – Jeżeli występują okoliczności zawarte w § 1 i 2 komentowanego przepisu, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego. Jego niestawiennictwo na którykolwiek z terminów rozprawy bądź oddalenie się przez niego z jakichkolwiek powodów w czasie jej trwania powoduje, aż do chwili udania się sądu na naradę, oczywistą przeszkodę do kontynuowania rozprawy i prowadzi do jej przerwania.
Obrona obligatoryjna trwa do momentu ustania podstaw, które uzasadniały jej zastosowanie.
§4 – Do podjęcia decyzji o ustaniu obrony obowiązkowej niezbędne jest dokonanie przez organ procesowy samodzielnej oceny w zakresie. Trzeba bowiem podkreślić, że choć stwierdzenie biegłych psychiatrów powoduje uchylenie z mocy prawa (ipso iure) obligatoryjnego charakteru, to jednak stosunek obrończy trwa dopóki prezes sądu, a na rozprawie sąd, nie cofnie wyznaczenia obrońcy w sposób wyraźny, czyli poprzez wydanie decyzji w tym przedmiocie lub w sposób dorozumiany, np. przeprowadzenie rozprawy bez udziału obrońcy.
Stan prawny od 01 lipca 2015r.:
Pierwszą zasadnicza zmiana dotyczy §1:
Oskarżony musi mieć obrońcę jeżeli:
1) Nie ukończył 18 lat – wiek oskarżonego został zatem przedłużony
2) Jest głuchy, niemy lub niewidomy
3) Zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona
4) Zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny
Porównując art. 79 §1 pkt. 3 w starym brzmieniu z art. 79 §1 pkt 3 i 4 można stwierdzić, że przesłanka uzasadnionej wątpliwości co do poczytalności została bardziej dookreślona – jako zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem oraz stan zdrowia psychicznego pozwalający na samodzielny oraz rozsądny udział w postępowaniu lub prowadzeniu obrony. Pozwoli to na zmniejszenie luzu decyzyjnego jaki dotychczas kreował art. 79 §1 w starym brzmieniu.
§2 pozostaje praktycznie bez zmian – dodano tylko słowo „inne” określające okoliczności utrudniające obronę – co pozwala jasno stwierdzić, że nie mieszczą się one w zakresie §1
Na koniec §4, który znacznie zmienia swoją treść, ma to związek ze zmianą zachodzącą w §1. W starym stanie prawnym Prezes sądu, a na rozprawie sąd MÓGŁ cofnąć wyznaczenie obrońcy (miał swobodę decyzji). W nowym brzmieniu natomiast w razie uzasadnionej opinii biegłych lekarzy psychiatrów ORZEKA, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy:
§4 Uznając za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu