Wykonanie zastępcze reguluje art. 480 Kodeksu cywilnego:
§ 1. W razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika.
§ 2. Jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
§ 3. W wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
Z powyższego wynika, że jeśli strona umowy (dłużnik) popadł w zwłokę, a więc nie wykonuje postanowień umowy, druga strona (wierzyciel) będzie miał prawo zwrócenia się do sądu o upoważnienie do wykonania zastępczego tej czynności.
Dokonanie czynności na koszt dłużnika może nastąpić tylko za uprzednią zgodą sądu, co wynika z chęci ochrony strony w zwłoce. Ma to zapobiec sytuacjom, w których wierzyciel wykonuje na koszt dłużnika czynność w sposób nadmiernie go obciążający finansowo, a więc np. decyduje się na użycie droższych materiałów niż te, z których skorzystać miał dłużnik albo zleca wykonanie czynności formie, która żąda za wykonanie pracy znacznie wyższego wynagrodzenia, niż żądał dłużnik. Sąd bada te okoliczności i wydaje zgodę na wykonanie zastępcze tylko wtedy, gdy nie ma wątpliwości, że nie doprowadzą do pokrzywdzenia dłużnika.
Wykonanie zastępcze możliwe jest w razie zwłoki dłużnika, a nie w razie nieterminowego jego spełnienia oraz w razie niewykonania zobowiązania, a nie jego nienależytego wykonania. Czym jest zwłoka – termin, który często pojawia się w przepisach kodeksu cywilnego? Ma ona miejsce, gdy dłużnik nie dotrzymuje terminu spełnienia świadczenia na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność (art. 476: „Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.”) Jeśli zatem niewykonanie zobowiązania jest skutkiem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (np. niemożność wyremontowania dachu domu z powodu codziennych ulew i fatalnej pogody), zamawiający naprawę nie uzyska od sądu zgody na powierzenie wykonania pracy komuś innemu na koszt dotychczasowego wykonawcy, gdyż złe warunki pogodowe to okoliczność, za którą dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.
W nagłych sytuacjach wierzyciel może wykonać czynność nagłą bez uprzedniego zezwolenia sądu. Przykładowo, gdyby wykonawca popadł w zwłokę z uszczelnieniem ulatniającego się z kuchenki gazu, zamawiający taką usługę może na jego koszt zlecić wykonanie innej osobie. Oczekiwanie na decyzję sądu mogłoby doprowadzić do groźnej sytuacji; powyższy przykład z cała pewnością uznać możemy za sytuację nagłą. Wierzyciel musi liczyć się z tym, że wykonanie takie odbywa się na jego ryzyko – będzie musiał udowodnić, że zdarzenie faktycznie było nagłe i że przy wyborze zastępcy kierował się interesem dłużnika, a więc nie naraził go na szkodę. Jeśli sąd nie podzieli jego przekonania, nie zobowiąże dłużnika do pokrycia kosztów.
W każdym wypadku wierzycielowi korzystającemu z wykonania zastępczego, tak po uprzednim upoważnieniu jak i w sytuacjach nagłych, służy również prawo do odszkodowania.
Martyna Kośka