Do 1999 r. prawo przewidywało tylko jedną możliwość dla małżonków, których związek nie okazał się wystarczająco trwały i dobry – rozwód. Zgodnie z obowiązującym obecnie porządkiem prawnym, każdy z małżonków może żądać, by sąd orzekł separację w sytuacji, gdy nastąpił trwały rozkład pożycia małżeńskiego (to przesłanka łagodniejsza niż w przypadku rozwodu – by sąd orzekł rozwód, musi ustalić, że rozkład pożycia małżeńskiego jest trwały i zupełny).
Jednym z celów separacji jest umożliwienie małżonkom dokonania przemyśleń co do przyszłości ich związku, zatem orzeka się ją, gdy istnieją jeszcze szanse na dalsze wspólne życie kobiety i mężczyzny.
Niekiedy separacja orzeczona być nie może
W pewnych sytuacjach sąd nie może orzec separacji (art. 61(1) § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego):
-
gdyby wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków;
-
z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego;
W pierwszej sytuacji sąd musi ustalić, czy w razie orzeczenia separacji dzieci nie ucierpią bardziej niż w przypadku braku jej orzeczenia. Druga przesłanka jest bardziej złożona. Przykładowo, separacja nie może zostać orzeczona, jeśli jeden z małżonków jest ciężko chory i opuszczenie go przez drugiego powodowałoby rażące pokrzywdzenie go.
Zastanówmy się, jak przedstawia się relacja przesłanki negatywnej (pokrzywdzenie wspólnych małoletnich dzieci) do przesłanki pozytywnej, tj. zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Dobro dziecka jest wartością chronioną przez ustawodawcę, ale jednocześnie nie jest jego celem doprowadzanie do sytuacji, w której dorośli ludzie są niemal przymuszani do prowadzenia wspólnego życia tylko dlatego, że dziecko powinno wzrastać w pełnej rodzinie. Przy orzekaniu o separacji sąd musi wziąć pod uwagę, że dorastanie w domu, z którym brak miłości między rodzicami może być dla dziecka bardziej szkodliwe. Już w orzeczeniu z 1968 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt III CZP 70/66) zwrócił uwagę na to, że nieprzyjemna atmosfera domu rodzinnego zagrażająca wychowaniu dzieci uzasadnia przekonanie, że w takich sytuacjach dobro dziecka nie mogłoby ucierpieć wskutek orzeczenia rozwodu/separacji.
Sąd powinien każdą sprawę rozpatrywać indywidualnie i ocenić dobro dziecka z uwzględnieniem wszystkich okoliczności.
Rozkład pożycia małżeńskiego
Rozkład pożycia małżeńskiego jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami żadna z więzi, które charakteryzują pożycie małżeńskie, a więc wspólnota duchowa, fizyczna i gospodarcza. Nie można mówić o zupełnym rozkładzie, jeśli małżonkowie choćby sporadycznie odbywają stosunek fizyczny. Może się natomiast zdążyć, że w pewnym stopniu nadal istnieje wspólnota gospodarcza (małżonkowie nadal zajmują wspólny lokal, wspólnie płacą rachunki), jednak zanikła wspólnota duchowa i fizyczna. Wspólne zamieszkiwanie nie wyklucza w takiej sytuacji uznania, że rozkład pożycia jest zupełny.
Do którego sądu i z jakim żądaniem?
Sprawy o separację wszczęte na żądanie jednego z małżonków rozpoznaje w trybie procesowym sąd okręgowy.
Orzeczenia separacji może żądać każdy z małżonków – także ten wyłącznie winny rozkładowi pożycia. Zgoda drugiego małżonka nie jest konieczna dla jej orzeczenia.
Niedopuszczalne jest powództwo wzajemne o separację. W czasie trwania procesu o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód. Strona pozwana w sprawie o rozwód może jednak również żądać rozwodu albo separacji. Strona pozwana w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu (art. 439 Kodeksu postępowania cywilnego).
Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi rozwodu i żądanie rozwodu jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód (art. 61(2) §1 k.r.o.). Gdy zaś orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a drugi małżonek żąda separacji, sąd orzeknie separację.
Jeśli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na zgodne żądanie małżonków. W takiej sytuacji nadal właściwy est sąd okręgowy, jednak postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym. Niedopuszczalne jest orzeczenie separacji w tym trybie, jeżeli małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci – wówczas separacja może zostać orzeczona wyłącznie w procesie.
Od pozwu o orzeczenie separacji pobiera się opłatę stałą w wysokości 600 zł.
Skutki separacji
Orzeczenie separacji wywołuje takie same skutki jak orzeczenie rozwodu, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 61(4) §1 k.r.o.). W szczególności:
-
małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć kolejnego małżeństwa (istnieje bowiem nadal węzeł małżeński)
-
małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do dalszej wzajemnej pomocy, jeśli wymagają tego względy słuszności
-
nie można wrócić do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa
-
małżonkowie ie dziedziczą po sobie z ustawy.
Ponadto nie ma zastosowania domniemani pochodzenia dziecka od męża matki, jeśli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji.
Zniesienie separacji
Zniesienie separacji może nastąpić wyłącznie na zgodne żądanie małżonków w trybie postępowania nieprocesowego przed sądem okręgowym. Z chwilą zniesienia separacji ustają wszystkie jej skutki. Sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.
Martyna Kośka
współpraca:
Maciej Lisowski